( X sinif , Bakı,2012-ci il,"Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 240 səhifə)


Təlim prosesində fənlərarası əlaqənin əhəmiyyətini nəzərə alaraq, "Azərbaycan tarixi" dərsliyini (Azərbaycan tarixi,X sinif.Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı,2012-ci il,240 səhifə) vərəqləməli oldum.Bəri başdan deyim ki, dərslik gözəl və nəfis tərtibatı, rəsmləri, müxtəlif xəritələri və tarixi fotoları ilə diqqəti cəlb edir. Dərslik formatına və həcminə görə də əvvəlki nəşrlərdən fərqlənir. 6 müəllifin kollektiv işi olan bu dərslik tarix elmləri doktoru,professor Tofiq Vəliyevin ümumi redaktəsi ilə çap olunmuşdur. Dərsliyə 5 mütəxəssis rəy vermişdir.
Tarix mütəxəssisi olmadığım üçün sırf tarixə aid məsələlərdən yox,dərslikdə təsadüf etdiyim bir sıra filoloji məsələlərin işıqlandırılmasında təsadüf etdiyim uyğunsuzluqlardan söz açmaq istəyirəm. Müəlliflər bu faktları müvafiq mənbələrdən əxz etdikləri üçün uyğunsuzluqların çoxu məhz həmin mənbələrdən gəlir.
Dərslikdə "Kəşkül" qəzetindən danışılan yerdə (səh.120) bu mətbu orqanın 1880-ci ildə işıq üzü gördüyü yazılır. Halbuki "Kəşkül"ün tarixi 31 yanvar 1883-cü ildən başlayır.
Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin üzvü , "Ziya" qəzetinin naşiri və sahibi-imtiyazı Səid Əfəndi Ünsizadənin ortancıl qardaşı , "Ziya" qəzetinin redaktoru və mühərriri Cəlaləddin (Cəlal) Əfəndi Ünsizadə Qafqaz Senzor Komitəsinə göndərdiyi 12 may 1882-ci il tarixli məktubu ilə 1882-ci il sentyabr ayından Tiflisdə ayda bir dəfə "Kəşkül" adlı məcmuə çıxarmağa icazə istəyir. Qafqaz Senzor Komitəsi 1882-ci ilin oktyabrında Cəlal Ünsizadəyə "Kəşkül" adlı jurnal çıxarmağa icazə verir.
Cəlal Ünsizadə əqidəsinə, ağıl və fərasətinə inandığı ziyalıları öz ətrafına toplayaraq, əvvəlcədən müəyyənləşdirdiyi və dostları ilə məsləhətləşdirdiyi proqram əsasında 1883-cü il yanvarın 31-də 28 səhifəlik "Kəşkül" jurnalını qardaşı Səid Ünsizadənin Tiflisdəki "Ziya" mətbəəsində çap etdirir. "Kəşkül" on bir nömrə jurnal kimi nəşr olunur,12-ci nömrədən sonra isə hətəlik qəzet kimi fəaliyyətə başlayır.
1911-1912-ci illərdə Bakıda nəşr edilən "İşıq" adlı mətbuat orqanı şagirdlərə jurnal adı ilə tanıdılır. (səh.214).Halbuki Tiflisdəki Olqa Mamalıq İnstitutunun məzunu Xədicə xanım Əlibəyovanın redaktoru olduğu "İşıq" - həftəlik qəzet idi.Ərəb qrafikası ilə çıxarılan bu mətbu orqanın birinci səhifəsində rus qrafikası ilə "еженедельная газета" olduğu xüsusilə nəzərə çatdırılırdı.
Dərslikdə Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının "Cənubi Qafqaz (Qori) Müəllimlər Seminariyası " kimi təqdim olunması ( səh.117) yanlışlıq kimi başa düşülməlidir.
S.Ə.Şirvaninin şagirdlərə nasir kimi təqdim olunması da elmi cəhətdən düzgün deyil (səh.121 ).
Doğrudur , S.Ə.Şirvaninin bədii nəsrdə də müəyyən izləri vardır: onun "Rəbiül-ətfal"dərsliyinə daxil edilmiş əsərlərinin müəyyən hissəsi kişik həcmlə hekayələrdir. Amma S.Ə.Şirvanı ədəbiyyat tarıximizdə M.Füzuli irsinin layiqli davamçısi kimi daha çox tanınır.
Abdulla Şaiqin "Uşaq gözlüyü "(1910) dərslikdə "Uşaq çeşməyi" adı ilə göstərilmişdir (səh.208).
S.Ə.Şirvanin Şamaxıda məktəb açdığı barədə verilən informasiya düzfgün deyil. (114).Pedaqoji ədəbiyyatda S.Ə.Şirvaniyə aid edilən "Məclis məktəbi"nin yaradıcısı
Səid Əfəndi Ünsizadədir.
Ədəbiyyat tariximizdə uzun müddət "Kitab yüklü Eşşək" romanı səhvən Mirzə Əbdürrəhim oğlu Talıbova (1834-1911) aid edilmişdir. Halbuki bu alleqorik əsəri fransız yazıçısı Şarl Pol de Kok (1793-1871) yazmışdır. Fransız dilini öyrənən əcnəbilər əsas dil materialı kimi adətən Pol de Kokun əsərlərinə müraciət edirlər. Artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycanın orta ümumtəhsil məktəblərinin ədəbiyyat dərsliklərində M.Ə.Talıbovun həyat və yaradıcılığından bəhs olunmur. Ədəbiyyat dərsliklərindəki məşhur tarixi səhv isə tarix dərsliklərində (səh.132) hələ də qalmaqdadır.
Dərslikdə "Ziya" və onun davamı olan "Ziyayi -Qafqasiyyə" (Qafqaziyyə" yox- N.N.) qəzetləri haqqında verilən məlumatlar da dəqiqləşdirilməlidir. 1879-1884-cü illərdə nəşr edilən "Ziya"("Ziyayi-Qafqasiyyə") qəzetinin, dərslikdə iddia edildiyi kimi 104 yox, (səh.120) 200-ə yaxın nömrəsi dərc olunmuşdur. Dərslikdə XIX əsrin 80-90-cı illərində Bakıda nəşr olunan rusdilli qəzetlərin sırasında "Baku"nun da adı çəkilir. ( səh.120). Halbuki, rusdilli "Baku" qəzetinin ilk nömrəsi 18 oktyabr 1902-ci ildə , son nömrəsi isə 1918-ci ilin martında çıxmışdır.
Dərslikdə ədəbi janrların müəyyənləşdirilməsində də qarmaqarışıqlıqlar görünür, növlə janr qarışdırılır. M.F.Axundovun komediyalarından danışan müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki,"o, Azərbaycan ədəbiyyatında dram janrının bünövrəsini qoymaqla təkcə ölkəmisdə deyil, bütün Yaxın Şərqdə özünə ədəbi şöhrət qazandırmışdır"(səh.121).Məsələ burasındadır ki, orta ümumtəhsil məktəbləri üçün tərtib edilmiş "Ədəbiyyat" dərsliyində M.F.Axundzadənin 1851-ci ildə yazılmış cəmi bir dramatik əsərindən-" Hekayəti- xırs quldurbasan"dan danışırlar. Özü də ehtiyatla. Əlbəttə, mübahisəli məsələnin dərsliyə düşməsi yolveriməzdir.
Tarix dərsliyində C.Məmmədqulusadənin doğum tarixi 30-40 il bundan əvvəlki kimi 1866-cı il göstərilir. Sonrakı tədaqiqatlarda bu tarix dəqiqləşdirilmiş, dərsliklərdə 1869-cu il kimi qəbul olunmuşdur.
Tarix dərsliyində bəzi sözlərin yazılışında da müəyyən səhvlər buraxılmışdır: "Nəşri Maarif " izafəti (alınma söz birləşməsi )bir neçə yerdə defissiz yazılmışdır.(səh.174,176 ).Qasım bəy Zakirin qız nəvəsinin adı da dərslikdə " Abdulla bəy " əvəzinə, "Abdullabəy" yazılmışdır.(səh.122). S.M.Qənizadənin XIXəsrin 80-90-cı illərinə aid edilən kitabı "Tarix" dərsliyində göstərildiyi kimi dərslik yox, lüğətdir.Bu kitab X sinif şagirdlərinə "İslahi-Azərbaycan" adı ilə təqdim olunur. ( səh.116). Əslində isə C.M.Qənizadənin nəzərdə tutulan bu kitabı 1890-cı ildə Bakı Quberniya İdarəsinin mətbəəsində nəşr olunan "İstilahi-Azərbaycan" (Azərbaycan dilinin istilahları) adlı terminlər lüğətidir.
"Tarix" (X sinif) dərsliyində II Dövlət Dumasının deputatlarının cərgəsində Mustafa Mahmudovun şəklinin verilməməsi də oxujuya yaxşı təsir bağışlamır. O, II Dövlət Dumasının ən fəal deputatlarından biri olmuşdur. ADR Parlamentinin üzvü olan M.Mahmudov repressiya qurbanı olmuş, 1937-ci ilin dekabrın 19-dan 20-nə keçəh gecə üçlüyün 8773 nömrəli qərarı ilə güllələnmışdir.
Dərslikdə ilk Azərbaycan filminin 1916-cı ildə yarandığı göstərilir. Əslində isə ilk filmimizin tarixi XX əsrin sonlarından başlayır.
"Tarix" (X sinif) dərsliyini ötəri vərəqləməklə ortaya çıxan bu çatışmazlıqlar redaktə zamanı asanlıqla düzəldilə bilərdi. Bu dərsliyin isə elmi redaktoru yoxdur.240-cı səhifədə adı redaktor kimi göstərilən elmi redaktordusa, onun adı rəyçılərin adından əvvəldə yazılmalı idi.
Dərsliyin 5 rəyçisi var.Onlardan biri professor, biri dosent, ikisi lisey müəllimi, biri isə orta ümumtəhsil məktəbinin müəllimidir. Güvəniləsi mütəxəssislərdir.
İnanırıq ki, dərslik müəllifləri faktlara əsaslanan deyilən fikirlərlə razılaşacaq və növbəti nəşrdə haqlı bildikləri uyğunsuzluqları aradan qaldıracaqlar .


Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin kafedra müdiri,
Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodiki Şurasının bölmə üzvü,
TQDK-nın eksperti,
"Ən yaxşı müəllim " müsabiqəsinin qalibi.

Bakı, 16.09.2013-cü il.


Ədəbiyyat

1. Tofiq Vəliyev,Rəhim Əliyev və başqaları. Azərbaycan tarixi (X sinif üçün), Bakı, "Çaşıoğlu",2012.
2. Nazim Axundov. Azərbaycanda dövri mətbuat. Bakı,1965.
3. S.Ə.Şirvani.Əsərləri,II cild , Bakı,1969.
4. За семью печатями. Учитель. (стр. 17-21). Баку, "Şərq-Qərb",1992.

5. Назим Насреддинов. Почему забыт Мустафа Махмудов?
Отзовитесь родственники друга и соратника М.Э.Расулзаде.
Газ."Баку", 06.04.1993, № 36.
6.Назим Насреддинов. KГБ. Гриф "Совершенно секретно" снят. Газ. "Баку", 26.06.1993, №70.