Gürcüstan da yaşayan Türk - Müsəlman toplumu olduqca dərin milli kimlik surunu yaşayır. Əsasən Burçalı, Ahıska, Acar və Avarlardan uluşan Türk - Müsəlman tüpəlülüğü istər ölkə çapında, istər bölgə də, istərsə də bölgəlrarası munasıbtlər də bir bütöv- vahıd tüpəlüm kimi özünüayəfadə etməkdə ulduqca dərin surunlar yaşamaqdadır.
1989- cu ilın rəsmi istatıstık sayına görə burçalı türkləri 307000 nəfər, o dövrdə qeyəri-rəsmi saylara görə 640-650 min nəfər, 2002-cı ilın istatıstık sayına görə 284761 nəfər, hal hazırda ədib və adlım yazarların ədasına görə burçalı türklərin sayı 500 mindən çoxdur..
Gürcüstanın kaxetya bölgəsində yaşayan yerli müsəlman avarların sayı təxəminn 15 min nəfər təşəkil edir. Kaxetya Azərbaycanla dağıstan sınırlarına yaxın bölgədir. Muxtar vılayt istatusuna sahib acarıstan bölgəsi Türkiyə sınırına bıtışık bölgədir, idarı mərkəzi Gürcüstanın ən önmli türizəm mərkəzi olan qaradənizin sahlındə yerləşən batumıdır. Acarıstan ahalısının sayı 2002-cı ilın istatıstık sayına görə təxəminn 500 min nəfər təşəkil etəmişdir. Acarlar süvet iməperatürlüğünün qurulduğu dövrə qədər mütəlq çuxunluqla müsəlman ulmuşlar, ancaq süvet qurulduqdan sonra unların böyük hisəsi zurunlu şəkildə məsihilşədirilmişdir. Hal-hazırda acarların təxəminn %35-40-nı yəəni 150-160 min nəfərini müsəlmanlar təşəkil edir.
Ahıska türkərinə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, Gürcüstanın türk-müsəlman hayatında ən ağır zillət və zülmə qatlaşan ahıska türkləri ulmuşdur. Bunun ən əsas səbəblərindən biri unların yerləşədigi samsxe-çavaxetya vəya həmin mesxeti bölgəsinin Gürcüstan türk-müsəlman tüpəlümünün- acarlarla burçalı türkəlrinin yaşadığı torpaqların tam ortasında yerləşəməsi ulmuşdur. J. İstalın mesxeti türkəlrinin qətlam edilməsinə və tumunun, yəəni hardasa 120 mindən çoxunun sibirə surgun edilməsinə dayr fərman vermişdir və bunu yuxarıda göstərdigimiz amillə, yəəni acarlarla burçalı türkəlrinin torpaq bıtışıkliyini kəsməklə əsaslandırmışdır. Hal-hazırda Gürcüstan da yaşayan ahıska türkəlrinin sayı ulduqca azdır, hardasa 6-7 min cıvarında ulduğu bıldırılır, ancaq xarıcdə yaşayan ahıska türkəlrinin sayı 500 mindən çox ulduğu deyylir..
İndı Gürcüstanda yaşayan türklərin sayı istatıstık rəqəmlərə görə yaxlaşıq 300000 nəfər, türk və müsəlmanların sayı yaxlaşıq 500000 nəfər, qeyəri rəsmi rəqəmlərə görə türklərin sayı 500000 nəfər, türk və müsəlmanların sayı 700000 nəfər təşəkil edir. Xarıcdəki ahıska türkəlrinin sayını buna artırdıqda yaxlaşıq 1200000 nəfər təşəkil etədigini görürük.
Gürcüstanın son istatıstık rəqəmlərinə görə tuplam ahalının sayı yaxlaşıq 4500000 nəfər təşəkil etəmişdir. Türk-müsəlman tüpəlülüğü ilə yanaşı Gürcüstanda yaşayan abxaz, asetin və erməni kökənli etnik qərüpları gözdən keçirdikdə görürük ki, Gürcüstan ahalısının böyük bir hisəsini milli azlıqlar təşəkil edir.
Abxaz və asetinlər 7 avqust 2008-cı il tarıxındən öncə muxtar vılayt istatusuna sahib ularaq aktıv tüpəlüm kimi ölkənin bütün pərüseslərin də iştirak edirdilər. Qeyd ediln tarixdən ətbarən rusya federasıününün bir başa hərbi müdaxiləsi ilə faktıkı şəkildə Gürcüstanın nəzartındən çixəmiş və rusyadan başqa heç bir dövəlt tərfindən legitimliklərinin tanınmamasına baxmayaraq bağımsızlıqlarını əlan etəmişlər. Başqa etnik qərüp olan və sayları 260000 nəfər olan ermənilər də ölkənin əctmaı – siyasi - əqtsadı hayatında ulduqca aktıv çıxış edirlər. Amma ölkənin ən böyük azınlığı olan, başqa deyymlə desk gürcü xalqından sonra sayca ikıncı tüpəlüm olan türklərin tam geri qalmış pasıv hyatının şahidiyik! Niyə?
Bizcə bunun ən təməl nədəni dış fakturlarla yanaşı tüpəlümdakı milli kimlik bilirsizəligidir, başqa deyymlə milli kimlik surunudur. Biz aşağıda milli kimlik surununu inclə yərkən dış fakturlara deyincə yık.
Milli kimlik zəminin də özünüayəfadə problemi kimi qeyd etədigimiz surun əsasən ikı çarpaz istıqamtdə özünü göstərməkədədir.
1. Məzhəb açıdan;
2. Mıllyıtcə Türk olmalarına baxmayaraq çeşitli atmüsferdə furmalaşmaları.

Bırıncı:
Gürcüstan da yaşayan dincə müsəlman olan tüpəlülüq əsasən şiə və sonı cəməitlərinə bölünür. Şiə məzhəblər əsasən Azərbaycan sınırlarına bıtışık burçalı türkəlridir. Sonı məzhəblər isə avarlar, ahıska türkləri və Türkiyə sınırlarına yaxın bölgədə, özrək hüquqlara sahib acarlardır. Bu ikı cəməitlə yanaşı digər bir qism da suyca gürcü olan müsəlmanlardır.

İkıncı:
Gürcüstan da yaşayan mıllyıtcə türk olanların çeşitli adlarla - Ahıska Türkləri, Qara papaq, Borçalı Türkləri və ya Gürcüstan Azrbaycanlıları kimi fərqli idevəlüjilərə yataqlıq edən çeşitli atmüsferdə furmalaşmalarıdır.
Gürcüstandakı türk - müsəlman tüpəlülüğünün bu cur fərqli furmalaşmasının ulduqca dərin tarixi, əctmaı və siyasi nədənləri ulmuş və bu fərqəlilik hala davam etəməkədədir. Bu bütöv- vahıd tüpəlümün çeşitli cəməitlərə bölünməsi və fərqli adlarla adlanmalarının arxasında fərqli bəəzən isə tam zəditli idevəlüjilərin dayanması ən böyük problemdir.
Fərqli maraqlardan duğan çeşitli idevəlüjilər uzundən bu türk - müsəlman tüpəlülüğü bir bütöv tüpəlüm kimi Gürcüstanın siyasi – əctmaı - əqtsadı hayatında alnı açıq özünüayəfadə edib, gərəkli rol ustəlnəməkdən acız və yüxəsün qalmışdır.
Gürcüstan türkəlrinin bu cur dıdık - dıdık didilməsinin arxasında dayanan əsas dış faktur, unların yaşadığı bölgənin uç iməperatürlüğün – 1. Əsmanlının, 2. Məmalk əlməhərüsə (iran) - nın və 3. Məsihi - xərıstyan çar rusyasının siyasi - hərbi maraqlarının çəkişədigi, bəəzən isə savaşdığı alan ulmasıdır və indının indısı də bu zəditlər fərqli furmatlarda davam etəməkədədir. Və bu zəditlər Gürcüstan türkəlrinin bütöv bir tüpəlüm kimi milli kimlik surununu həl etəməsinə və ölkədə özünə layıq yer tutmasına əngəl törtəməkədədir.



Bırıncı: Türkiyə
usmanlı iməperatürlüğünün siyasi maraqları daym bu bölgədə məmalk əlməhərüsə - iran özəlliklə çar rusyası ilə çarpışmışdır. Bu siyasi bəəzən isə hərbi girişimlərə baxmayaraq əsmanlılar axıra qədər bu bölgədə çar rusyasına qarşı öz təsir imkanlarını saxlamağı bacardılar.
Əsmanlının hüquqı varısı kimi çıxış eləin yeni Türkiyə dövəlti çar rusyasının hüquqı varısı kimi çıxış eləin süvet susyalıst cümhuriyyətləri birliyi qarşısında məin geri çəkilimlərə uğrasa da rusyadan tam bağımsız bir iddialı dövəlt kimi öz mövəqeində qalmağı bacardı. Qars anlaşması ilə Türkiyə həm Azərbaycanın naxçıvan bölgəsində həmədə Gürcüstanın Türkiyə sınırlarına yaxın acarıstan və ahıska bölgələrində məin nəfüz haqını əldə saxlamaqla öz əctmaı - siyasi təsirini quruyub saxlamağı bacarmışdır.
Süvet rusyasının qəddar tıranı j. İstalın Türkiyənin bu iç təsir imkanlarını rəhbəri ulduğu iməperatürlüq ərazısındə aradan qaldırmaq məqsədi ilə kütəlüy qırqınlar törtmək, müsəlman acarları zurla məsihilşdirmək - xərıstyanlaşdırmaq, ahıska türklərini ölkəni tərk etəməyə zurlamaq, sibirə kütəlüy surgun etmək kimi ulduqca vəhşi, insanlıqdışı pərufılaktık – önlə yıcı tədəbirlərə əl atmış və bu vəhəşiligin ağır acısını zurla xərıstyanlaşdırılmış acarlar və çeşitli yerlərə kütəlüy surgun edilmiş ahıska türkləri hala yaşamaqdadırlar.
Natu-nun tam hüquqlu əzüv olan Türkiyə ilə süvet rusyası arasında bu qarşılıqlı gərgin ilişəkilər süvet - in dağılmasına qədər surmuşdur. 1991-cı il tarixində s s c b - nın dağılması qarşılıqlı munasıbtlərin yumuşalmasına səbəb oldu. Yeni qurulmuş bağımsız dövəltlərlə o cəmələdən incəlnəmə qonusu olan bölgəni içındə bulunduran Gürcüstan dövəlti ilə Türkiyə qarşılıqlı gözəl dıplumatık munasıbtlər qurmağı bacarmaqla öz əctmaı - siyasi təsir imkanlarını yenidən bölgədə bərpa etmək yönündə irəliyə düğərü möhəkəm addımlar atmışdır. Bu dırlı möhəkəm dıplumatık addımlar dedigimiz istıqamtləri Türkiyənin dış işlər baxanı sayın Əhməd davud oğlu “istratejik dərinlik - Türkiyənin uluslararası kunumu” adlı əsərində belə dirləndirir: “ bu gün biz Türkiyə ularaq iç güvənligimizi süvet dövründə ulduğu kimi anadulu da deyil, qafqazlar da – Gürcüstan da qurumağı bacarmışıq” (anlamca. Yazardan).
Türkiyə dövəlti bağımsız Gürcüstanla 1991-cı ildən ətbarən düstəlüq mumasıbtləri qurmuşdur. Düstəlüq ilişəkilərilə yanaşı rusya federasıününün 7 avqust 2008-cı il hərbi müdaxiləsi dövründə və undan sunrakı surclərdə Gürcüstandan tam yana ularaq sərgildigi bir mənalı və düzgün mövəqeyə görə Gürcüstanın istər rəsmi dayrələrində istərsə də çeşitli əctmaı qatlarında möhəkəm əctmaı dayaq qazanmışdır.
Türkiyə qurabıldıgı bu gözəl munasıbtlərə görə Gürcüstan tüpəlümü və rəsmi dayrələri üçün daha bir təhədid deyil bir dust, bir mütəfiq halına gəlmişdir. Son 20 ildə özəlliklə son 4 ildə Türkiyə Gürcüstanın çeşitli yerlərində özəlliklə tifəlis və öz sınırına bıtışık acarıstanın idarı mərkəzi olan və eyn - halda Gürcüstanın ən böyük türizəm şəhəri batumı də böyük yatırımlar yatırmaqla öz nəfüz dayrəsini artırmış və artırmaqda davam etəməkədədir.
Bu əqtsadı yatırımlarla yanaşı ikı ölkə yurddaşları arasında gediş-gəliş vızasının aradan qaldırılması, vaxtı ilə Türkiyəyə köç etəmiş müsəlman gürcü və acarların Gürcüstandakı suydaşları ilə din və kulturl munasıbtlərin günü - gündən gəlişədirilməsi, sayı minlərlə ulçuln təhsil vızaların verilməsi, dulayısı ilə islam və türk kültürünün yayqınlaşması və türkəcənin qeyd ediln bölgədə qunuşulan dil halına gəlməsinə səbəb ulmuşdur. Siyasi iqtısadyatda əskidən dartışma qonusu olan bir fıkır vardırkı, dil və kültür quyulmuş yatırımların quruyucusudur yoxsa yapılmış yatırımlar dil və kültürün muhafızıdır. Bu ikı elementin bir - birinə ustunlugu künkəretəlşəməsə də, künkəretəlşən bir şey var uda bundan əbartdırkı, yapılmış yatırımın nəfüzünün sürməsi tüpəlümda unu məhafzə edən dil və kültürün varuluşudur. Yazarca məhəz buna görədir ki, Əhməd davud oğlu bu gün açıq - aşkar bıldırırkı Türkiyə iç güvənliyini daha ana duluda deyil, əkəsinə qafqazlarda tamın etəmə yı bacarmışdır.

İkıncı: iran islam cümhuriyyəti
iran türk dövəlti yüz illıklər buyu öz nufuzunu qafqazlarda surdurmuşdur. 16-cı yüz illıgın başlarından şiə məzhəbini rəsmi dövəlt dini əlan edən səfüy türk dövəlti qafqazlarda öz nəfüzünü qurumaq məqsədi ilə məzhəb ayrımcılığına dayanmışdır. Şiə sadəcə bir məzhəb kimi deyil idevəlüjik ularaq siyasi - məzhəbi bir uluşum ulmuşdur və bu tərz- təfəkür səfüy türk dövəltindən bəri bütün iran türk dövəltəlrinin əsaslandığı idevəlüjya ulmuşdur.
Səfüylərdən başlanan bu siyasi ənənə ikı istıqamtdə türklərə ən böyük zərbə vurmuşdur. Bırıncısı islam uməti arasındakı şiə - sonı dəavasının başlanması, ikıncısı türk dunyasının yerləşim açısından (cuğrafı qunumuna görə) göbə yındə yəəni iranda şiə məzhəbli türk dövəltinin qurulması ilə urtaasya ilə anadulu türklərinin arasındakı bağların qupması ulmuşdur. Həmin bu qupmalardan biri də elə incəlnəmə qonusu olan Gürcüstandakı türk və müsəlmanların arasındakı məzhəbdən yana baş verən qupmalardı.
İranın qafqazlardakı faktıkı nəfüzü 1813/1828-cı illərdə qacar türk dövəlti ilə çar rusyası arasında imzalanmış gülüstan və turkmnçay adlı yenilgə anlaşmaları ilə bitəmişdir. Qacar türk dövəlti qeyd ediln yenilgə anlaşmalarından sonra bir daha faktıkı ularaq qafqaza qayıda bilmədi. Və eyn -halda bu yenilgə ilə heç vaxt razılaşa bilmə mışdır. Məhəz buna görə də qacarlar həmin yenilgə anlaşmalarından sonra bölgə də şiə məzəhəbinə dayalı öz mədəni təsir imkanlarını quruyub saxlamağa çalışmışlar. Bunun üçün qafqazlarda işğalçı ruslara qarşı vur-qaç savaşların davam etədirilməsinə və siyasi-idevəlüji mübarizənin sürdürülməsinə çalışmışlar. Bu siyasi - idevəlüji mübarizə də atılan önmli addımlardan biri 1850-cı illərdən ətbarən ilk dəfə “Azərbaycan” adında bir neçə qəzet və gündəliklərin təbrizdə çap və bölgələrdə yayımlanması idı. Bu siyasi mübarizənin əsas məqsədi qüzey Azərbaycanla ətraf bölgələrdəki şiə-türk müsəlmanların çar rusyasından xəlas ulmasına və anaşhrə - təbrizə ilhaq ulmasına hesabəlanmiş idevəlüji- dini addım idı. Bu siyasi-idevəlüji mübarizə nasıraldın şahın ingılıs ajanları tərfindən şah əbdualzım də terrür edildigi dövrə qədər davam etəmişdir.
Qacar türk dövəltinin qafqazlarda öz mədəni təsir imkanlarını qurumaq məqsədi ilə atdığı bu addımlar çar rusyasına Azərbaycan da, qərbi Azərbaycan da və burçalı bölgəsində məin problemlər yaradırdı, amma buna qarşılıq çar rusyasının ən önmli rəqibi olan əsmanlıların qafqazdakı türk müsəlmanlardan yararlanmasına şiə - sonı problemi mane ulurdu.
Nasıraldın şah terrür edildikdən və muzfraldın şah hakimiyyətə gəldikdən sonra qacar türk dövəlti çöküşə düğərü sürükəlnədi. Xarıcı siyasətindəki uzağa hesabəlanmiş istratejisi o cəmələdən qüzey Azərbaycanın və ətraf bölgəni əm əlqraya – anaşhrə - yəəni təbrizə birləşəməsi uğəründa 50 ildən çox bir zamanda surdurulmuş siyasi - idevəlüji mübarizə tam iflasa uğradı. Bununla yanaşı 1907-cı il tarixin də gızlıcə çar rusyası ilə ingılıs kərallığı arasında iranı ikı nəfüz bölgəsinə böln anlaşmanın imzalanması qacar türk dövəltinin iç müstəqilliyini də böyük təhədidlərlə qarşı qarşyıa qüyədü. Beləliklə də qacarların qafqaz siyasəti tam anlamı ilə məğəlüb oldu. Çar rusyası isə öz növəbəsində qafqazlarda şiə - sonı ixtılaflarından yararlanaraq həm əsmanlıların bölgəyə nəfüzünü əngəllədilər həm də qafqazlarda türk - müsəlmanların mütəlq çuxunluq təşəkil etəməsinə baxmayaraq qeyəri - müsəlmanların xeyərinə siyasi yapılandırma apardılar.
1907- cı il rus-ingılıs anlaşması qacar türk dövəltindən gızlı imzalanmasına baxmayaraq zatən iranı ikı nəfüz bölgəsinə bölmüşdür. Bu nəfüz bölgüsü anlaşması iranın batı şəhəri qəsəri-şırındən başlayaraq isfahanın qüzey batı bölgəsindən keçib, xurasanın sərxəs bülgə sinə və bu gunku əfqanıstanın xaf dağlarına qədər uzanan böyük bir dayrnı qapsamına alırdı. Təxəminn ikı mılıun kılu metər mürbə ərazını əhatə eləin bu anlaşmaya görə güney tupraqlar ingılıslərin, qüzey tupraqlar isə ruslararın nəzartinə verilirdi. Bu sümürgəçilik anlaşması 13 il gızlı saxlandıqdan sonra 1920-cı ildə qacarların son şahı Əhməd şaha ingılıs və rus dıplumatları tərfindən dövəlt adına rəsmən imzalanması və qəbül edilməsi üçün sunuldu. Qacar türk dövəltinin bəqası və davam etəməsi üçün bu anlaşmanın dövəlt adına rəsmən imzalanması tələb ulunurdu. Ancaq Əhməd şah gerçək tarix səhifəsində qızıl sözlərlə yazılması gərəkli olan məşəhür tarixi ifadəsi ilə bu alçaq anlaşmanı geri çevirmişdir. Əhməd şah demişdir: “bu sümürgəçilik anlaşması olu nəslim qacara şərəf gətirməz. Mən bu şərəfsizlik damğasının, bu tarixi ləkənin olu nəslim qacarın adına vurulmasına buyun imərm. Bunu imzalayıb iranın şahı ulmaqdansa parıs küçələrində ləbəlbi-çuğundur satmağı tərcih edərm.”(Anlamca. Yazardan). Belə də oldu. Qacar türk dövəlti iranın bağımsız son türk dövəlti ularaq gerçək tarixin qızıl səhifəsinə keçədi.
İməperatürlüq içı bəhran keçirn rusyanın razılığı və ingılıslərin bir başa müdaxiləsi ilə iran da 3 isfənd 1299/21 fevəral 1921-cı il tarixində dövəlt çevərilişi hayata keçirildi. Bu çevərilişlə də qeyd ediln anlaşma açıq-aşkar hüquqı quvvə kəsb etədi. Bu çevərilişlə iranda rusla ingılısın tam sümürgəçiligində geriçi bir hakimiyyət qurulmuş. Və bu pəhəlüy sülaləsi adlanan hakimiyyət azınlıq olan farsların böyük çuxunluq olan türklər uzərində ağalığını qurmağa hesabəlanmişdir.
Pəhəlüy sülaləsi hakimiyyətə gətirildikdən sonra iranda türk dili və mədəniyyəti qətəi qəddarlıqla yasaqlandı. Türk bölgələri tam ugey münasibtə məruz qaldılar. Türklər vəhəşicəsinə ayrı- seçkilik syastinə tab tutuldular. Türkəcənin məktəblərdə uxunması yasaqlandı. Mərkəzdən türklərə qarşı əlan edilmə mış savaş başladıldı. Tarixdən əm əlqra - anaşhr ləqəbi alan təbriz şəhərinə qarşı mərkəzdən təzyıqlər artmağa başladı. İranın ən gəlişəmiş, ən böyük və ən abad şəhəri olan təbriz az bir zamanda iranın geri qalmış şəhərləri sırasına keçirildi. İşəsizəlikdən, türkə qarşı nifərt syastındən dulayı aclıq və səfalt türk bölgələrində günü-gündən artmağa başladı və bu vəhşi siyasət yanısıra türk bölgəlrindən fars bölgəlrinə kütəlüy küçlərə səbəb oldu və b.
İranda fars azınlığını təməsil edən asılı pəhəlüy sülaləsinin 54 illik (1925
979-cı illər) hakimiyyəti dövründə iranın xarıcı siyasəti əsasən qeyd ediln nəfüz bölgəsi anlaşmasının gəriincə hayata keçirilirdi. Buda qafqaz bölgəsində rus və qeyəri türklərin xeyərinə, ərb bölgəsində isə ərblərin əlihinə ingılıslərin xeyərinə hesabəlanmişdir. Bir sözlə bağımsız bir dövəlt ulmadığına görə asılı, buyunduruqlu və geriçi bir hakimiyyət ularaq asılı ulduqları rus və ingılısın maraqları icabınca çıxış etəməli ulurdu.
1979- cu il devərimindən sonra da mahiyətcə künkəret bir şey dyışilmədi. Devərim ölkə içı qeyəri farsların özəlliklə türklərin pəhəlüy hakmitinə qarşı olan hədəsiz nifərtindən qaynaqlanan etirazlara dayanırdı, başqa bir sözlə desk islam devəriminin əctmaı dayağı və lukumutıvı qeyəri-fars özəlliklə narazı türk tüpəlümü idı. Ancaq xarıcı maraqlı tərəflər – başda ingilislə süvet rusyası olmaqla a b d və vasitə çı rolunda çıxış eləin fəransa iranda milli federal, hüquqı, dunıvı və pəluralıst bir demükəratik sistemin qurulmasında maraqlı ulmadıqlarına vəya urtaq məxərəcə gələ bilmədiklərinə görə ölkədə maraqlarına uyğun yeni bir dini dispütizəmin qurulmasına əlüerişli şərayt yaratmış oldular. Bu dini dispütizəm bir sıra türklərə yönəlik sərt qadağaları aradan qaldırsa da milli zəmində künkəret bir şey dyışilmədi. Türk dılının tədrisi yenə yasaqlı ularaq qaldı, türk bölgəlrinə ugey munasıbt pəhəlüy dövəründəki kimi vəhəşicəsinə ulmasa da yenə başqa bir furmatlarda davam etədirildi. Bu türkə qarşı olmaq anlayışı istər istəməz iranın xarıcı syastinə də yansımış ulurdu.
1991- cı ilə qədər iranın qafqazlardakı gerçək təsirindən danışmaq sadəcə buş söz ulardı. 1991-cı ilə qədər nə inkı iran qafqazlara yönəlik təsir imkanlarına sahib deyyldi, əkəsinə qafqazları yönldən süvet rusyası faktıkı şəkildə iranın qüzey bölgəsi uzərə tam nəzarət həququna sahib idı. Süvet susyalıst cümhuriyyətləri birliyi dağıldıqdan sonra iran da Türkiyə kimi bölgəyə gırış imkanları qazandı. Ancaq iran Türkiyənin tərsinə rusyadan asılı ulduğuna görə Türkiyə kimi bağımsızlığını yeni qazanmış dövəltlərə yönəlik müsəbət rol ustəlnəməkdən acız qaldı. İran rusyadan ayrılmış bağımsız yeni dövəltlərə yönəlik təsir və nəfüz siyasətini rusyanın iməperyalist maraqları istıqamtındə qurmağı tərcih etədi. İranın bu geriçi siyasəti bölgə millətlərinin gəlişəməsinə, demükəratikəlşəməsinə, xalqların azad seçiminə və rusyanın təsirindən çıxmağa yönəlik göstərdikləri cəhədlərin məğəlüb ulmasına səbəb oldu.
Bu haqda iranın rusyadakı səfiri məhmudrza səcadı son vaxtlarda muskuada keçirdigi mətbuat künferansinda iranın bu siyasətini belə izah etəmişdir: “iran rusyanın cənub bölgəsində rusyanın bütün nəfüzünün keşişəçisi kimi çıxış edibdir. İranın rusyaya yönəlik bu səmimi və qardaşlıq munasıbtı ulmasaydı rusyadan ayrılmış yeni bağımsız dövəltlər bu gün batının mütəfiqləri ulmuşlar. Biz daym unları rusya ilə sıx munasıbtlərdə ulmağa itlə mışık..., (Anlamca. Yazardan).” İranın mərhüm elçi byın rəhbərlik etədigi axcp-nın Azərbaycanda qurduğu bağımsız demükəratik hakmitinə qarşı sərgildigi munasıbt səfirin bu əzharatına tam açıq bir nümünədir. Azərbaycanın rus iməperatürlüğünün siyasi təsirindən çıxmaq cəhədəlrinin məğəlüb ulmasında iranın buna qarşı çıxması böyük rol uynamışdır. Tam bunun tərsinə Gürcüstanda mıxayl sakaşuylının rusyanın təsir dayrəsindən çıxmaq uğəründakı mübarizəsinin qəlbəsində iran kimi bir qunşunun ulmaması, əkəsinə Türkiyə kimi yeniliyi, demükəratik əslahatları özəlliklə rusyanın iməperyalist maraqlarına buyun iməməyə göstəriln cəhədləri dəstəkələin bir qunşunun ulması önmli rol uynamışdır.
İran bağımsızlığını əlan edən Gürcüstanla siyasi munasıbtlərini qeyd etədigimiz kimi rusyanın çıxarlarına zəd ulmayacaq bir şəkildə qurmuşdur. Bu munasıbtlər 7 avqust 2008-cı il məharbəsində də özünü açıq göstərdi. O dövrdə iranın dış işlər baxanı təməsil etədigi dövəlt rusyanın bir başa hərbi müdaxiləsi sunucunda Gürcüstandan ayrılmış abxazya və asetyanin bağımsızlığını tanyıa bılr kimi byanat verməkdən belə çəkinmə mışdır. İranın Gürcüstana yönəlik siyasəti çörklə diə nək siyasəti ulmuşdur. Bir tərəfdən Gürcüstanın çeşitli sahələrində böyük yatırımlar yatırmaqda vəya iran-ermənistan-Gürcüstan buru nefət kəməri kimi böyük əqtsadı-siyasi-istratejik layıhələrin hayata keçirləməsin də maraqlı tərəf kimi çıxış edir, digər tərəfdən abxazyada, asetyada əqtsadı yatırımlar yatırmaq və ölkə də burçalı türkəlrinin dini inanclarından su istıfadə edərək ahəl bıt kimi ulduqca radıkal dini icmalar qurub gürcü dövəltinə yönəlik təzyıq vasitəsi kimi əldə saxlayır.
İran-Gürcüstan munasıbtləri günü-gündən daha pisləşə cyı gözəlnilndir. Gürcüstan prezidenti mıxayl sakaşuylı 15 gün öncə abd-ə etədigi səfərdə açıq bıldırdıkı iran-abd arasında hərbi durum yaransa biz bir başa abd tərfindən çıxış edcə yık.
İranın Gürcüstanda yürüdədügü təriqət yönümlü siyasət türk və müsəlmanların vahıd-bütöv bir tüpəlüm kimi furmalaşmasına və ölkənin əctmaı-siyasi-əqtsadı hayatında özəlrinə layıq yer tutmalarına mane olur. Yenə şiə - sonı ixtılafları baş qaldırır. Buda Gürcüstanda bütöv-vahıd türk-müsəlman tərz-təfəkürünə ulduqca zərrəlidir

uçuncu: rusya federasıünü
ruslara gəldikdə istər çar rusyası, istər süvet rusyası, istərsə də indıkı rusya federasıünü daym iməperatürlüq hüəsindən çıxış edərək qafqazlarda öz ağalıq nəfüzünü nə yın bahasına olursa ulsun quruyub saxlamaq istəmişdir. Və bir çox zamanlar ruslar qafqazlardakı nəfüzlarını törtədikləri saysız-hesabsiz cinayətlərin həsabına quruyub saxlaya bılmışlər.
Ruslar qafqazlarda əsas ikı dövəltlə çəkişməkdə idılər. Bunların biri iran o birisi isə usmanlı dövəltləri idı. Çar rusyasını üzələin süvet rusyası qafqazları öz tərkibin də saxlaya bilməsinə dulayı təmınat verən ikı anlaşma imzalmışdır. Bunların biri iranı ikı nəfüz bölgəsinə böln 21 fevəral 1921-cı il anlaşmasıdır, digəri isə Türkiyə ilə bağladığı qars anlaşmasıdır.
İranı ikı nəfüz bölgəsinə böln anlaşma nə tənha irandan qafqaza olan iddiaları yerli dıblı yox elədi, həm də iranın özünü belə rusya ilə ingiltərənin kulunyasına çevirdi. Süvet rusyası abbas mirzə dövründən qüzey Azərbaycan və ətraf bölgələrin rusyanın işğalından azad ulması uğəründa başlanmış olan siyasi-idevəlüji mübarizənin məğəlübitindən, iranda türklərin vəhəşicəsinə ayrı-seçkilik syastinə tab tutulmasından və anaşhr deyyln təbrizin yeni qurulmuş pəhəlüy fars hakimiyyəti tərfindən xarabalığa çevirmək syastındən məhartlə su istıfadə etəməyə başladı. İranlı türklərin ayrı-seçkiliyə məruz qaldığını bəhanə edərək əctmaı dayaq kimi su əstfadə etəməyə başladı və bunu türk kimliyi ilə deyil, milli kiməliklərini təhərif edərək mahiyətcə buş Azərbaycanlılıq adı altında hayata keçirdi. Bu yöndə iran sulçuları bılr-bilməz böyük rol uynadılar. İran türklərini vurub-əzən, təhəqir edən, unlara yönəlik ayrı-seçkilik siyasəti tətəbiq edən azınlıq hakimiyyəti olan pəhəlüy sülaləsi, unları türk ulduğu və guclu alternativ ulduğu üçün vururdu. Azərbaycanlı ulduğu üçün deyil. Hər halda vaxtı ilə qüzey Azərbaycanın rus işğalından azad ulunmasına hesabəlanmiş siyasi-idevəlüji mübarizə qacar türk dövəltinin çökülüşündən sonra süvet rusyası tərfindən təhərif edilərək mahiyətcə buş azrbaycançılıqla uz edildi . Və güney Azərbaycan türklərini süvet rusyasının irandakı maraqları uğəründa tup ətinə çevirdi.
Qars anlaşmasına gəldik də demək yerinə düşərki, bu anlaşmaya görə həm naxçıvan həm də acarlar süvet rusyası kimi vəhşi və qəddar bir sistemdə muxtar vəlayt istatusu qazandılar. Bu Türkiyənin qeyd ediln bölgə ahalisinə ərmğanı ulmuşdur. Məhəz buna görə də süvet rəhbəri j. İstalın ahalı arasında Türkiyəyə olan sevəgini aradan qaldırmaq və Gürcüstandakı türk və müsəlmanları dıdık-dıdık etmək, zəifəltmək, azınlıq halına duşurmək üçün ulduqca vəhşi və insanlığa sığmayan addımlar atdı. Acarları zurunlu xərıstyanlaşdırdı, mesxeti türklərini qətlam edərək tuplu şəkildə sibirə surgun etədi, belə ki acarlarla burçalı türkləri arasında yerləşən ahıska türklərini tam köçürdükdən sonra başqa gürcüləri o bölgəyə köçürtməklə faktıkı şəkildə acarlarla burçalıların torpaq birliyini kəsdi. Digər tərəfdən materyalist sistem ulduğuna baxmayaraq şiə - sonı məzhəbləri arasında şiə-iran mədənitinə önm verməklə əsmanlıların və unların varısı olan Türkiyənin mədəni təsirini daym zəifəltmək istəmişlər. Bununda ulduqca aydın səbəbi vardır. Bırıncı türklər tərfindən idarə ulunan bağımsız iran çökəmüşdür. Unun hüquqı varısı kimi çıxış eləin pəhəlüy fars sülaləsi qulçaqdan başqa bir şey deyildir. İkıncısı rusya üçün əsasən siyasi anlamda Azərbaycanlılıq təhlükə kəsb etəmə mış, əkəsinə tarix buyu döyüşədügü türk kimliyi, türk mənliyi təhlükə kəsb etişdir.
Məhəz buna görə Gürcüstandakı sonı ahıska türklərini tuplu şəkildə surgun etəməyə və dulayısı ilə məhü etəməyə, Türkiyə ilə kültür bırlıgındə olan acarları zurunlu şəkildə xərıstyanlaşdırmağa əl atdığı bir zaman da şiə burçalı türkləri arasında süvet sisteminə buyun iməinləri, türkəlükdən arınmış mahiyətcə buş Azərbaycanlılıq mahiyətini qəbül etəməinləri aradan qaldırmaqla kıfaytlnmışdır. Başqa sözlə desk acar vəya ahıska türkləri kimi kütəlüy qırqına vəya tuplu sürgünə məruz tutulmamışdılar.
Burçalı türkləri arasında “mahiyətcə buş Azərbaycanlılıq” milli kimlik kimi hakim ulduqdan sonra bu tüpəlüm məin mənada milli kimlik bilirsizliyinə uğramışdır. Mumlaşdırılmasına cəhəd göstərilmişdir və məin mənada bacarmışlar. İstə nıln sul və gerici guclərin altinə çevərilməyə açıq tüpəlüm halına gətirilmişdir. Süvetlər burçalı türklrinə Gürcüstan Azərbaycanlıları kimi bilirsiz və mənasız bir mahiyət verməklə Gürcüstanda özləri üçün əctmaı dayaq yaratmışlar desm yanılmaram. Süvet dövründə Gürcüstan Azərbaycanlıları kimi furmalaşan kəsim Gürcüstanda gürcü xalqı ilə rıqabtdə ulmuş və bu rıqabtdən duğan bütün məsələlərin muskuada həl edilməsinə şərayt yaradan lukumutıv ulmuşlar. Buda Gürcüstan da gurculuyu əsas alan vahıd Gürcüstanlı kiməliginin yaranmasına mane ulmuşdur. Necə ki bu rolu Azərbaycan süvet cumurıtındə ermənilərlə digər azınlıqlar uynamışlar. Bu süvet rus iməperatürlüğünün vahıd siyasi xəti ulmuşdur və bütün cümhuriyyətlərdə icra edilmişdir.
Bu gün Gürcüstan da rus dili və ədəbiyyatı ancaq və ancaq Gürcüstan Azərbaycanlıları tərfindən müdafiə edilir. Gürcülər ölkələrində rus iməperatürlüğünün ağalığını xatırladan bütün elementləri aradan qaldırdıqları bir dövrdə nə yazıqlar ki, biziməkilər rusyanın iməperyalist maraqları üçün və unların dili və ədəbiyyatı üçün dirə nırlər. Harda Gürcüstan Azərbaycanlıları yaşayır orada rus müstəməlkəçilik əhual-rühiəsi tamamı ilə hıss ulunur, rus dili danışılır və rus hegemünlüğü özünü göstərir.
Bəllidirki bu gün Azərbaycanı idarə edən kəsim mahiyətcə buş Azərbaycanlılıq məfəkürəsinə dayanır. Bu məfəkürənin müəllifləri elə rus iməperatürlüğünün qurunub saxlanmasında əsas rol uynayan rus istratejistləri ulmuşlar. Bu hakimiyyət rusyadan tam asılı bir vəziyyətdə dır. Dış siyasətini o cəmələdən Gürcüstana yönəlik siyasətini rusyanın iməperyalist maraqlarına uyğun qurur.
Məhəz buna görə də bu gün Gürcüstan Azərbaycanlılarının bir çox aktıv siyasiləri Gürcüstanın batı tərfindən dəstəklə nən nisbətən demükəratik hakmıtının əleyəhinə rus bəlükü ilə birləşir. Və bu geriçi mövəqeləri ilə həm Gürcüstanın əctmaı-siyasi-əqtsadı hyatına inteqərasyani əngəllə yırlər, həm “Gürcüstan Azərbaycanlıları” kimi mahiyətcə buş və bilirsiz bir kimliklə Gürcüstandakı türk və müsəlman tüpəlülüğünün vahıd-bütöv tüpəlüm kimi çıxış etəməsinə mane olurlar.

Sunuç:
Gürcüstan türkəlrinin milli kimlik surununun həllinə dayr yazarın fikri

yazarın gəldigi qənatə görə Gürcüstanın parçalanmasını rusyadan başqa heç bir guc istəməz və istəndigi təqədirdə də başarılı ulması inadırıcı deyildir. Rusyanın ipı ilə quyuya düşən, çıxmaz və çıxamaz desm yanılmaram. Azərbaycanın mövəcüd hakimiyyəti Gürcüstan Azərbaycanlıları kimi mahiyətcə buş kimliyi burada dəstəkəlməsi Azərbaycan türk millətinin xeyərinə deyil, məhəz rusyanın iməperyalist maraqlarına qulluqdan irəli gəlir. Buna getmək nə Azərbaycan türk millətinə nə Gürcüstanda yerli torpaqlarında yaşayan burçalı türkəlrinə fayda gətirməz. Bu buradakı türkləri Gürcüstanın əctmaı-siyasi hyatına inteqərasyadan geri quyar. Gürcü xalqı tərfindən pütansyel təhlükə qaynağı kimi alqılanar.
Bizcə Gürcüstan da yerli torpaqlarında yaşayan türk və müsəlmanlar gerçək milli və dini (məzhəb deyil, din.) Kimlik ətrafında birləşəmə yı bacarmalıdır. Bu milli kimlik əskidən bəllidir: biz turkuk və muslmanıq. Gürcüstandakılar Gürcüstan türkləri və müslmanlarıdır. Gürcüstan unların vətənidir. Gürcülər qədər bu vətən unlar üçün də əziz ulmalıdır. Bütün sahələrdə gürcülərlə tam bərabr hüquqlara sahib ulmalıdırlar. Və bu haqlara sahib olmaq üçün də tam demükəratik və sıvıl mübarizə aparmalıdırlar və bunun üçün əctmaı hayatda aktıv umalıdırlar.
Son qənatım belə dırkı Gürcüstandakı türk və musmanlar vahıd bir tüpəlüm uluşdurmalıdırlar. Bunun üçün bırıncı şərt Gürcüstan Azərbaycanlıları kimi bilirsiz və mənasız siyasi deyymə son quyulmalıdır.
Azərbaycan cümhuriyyətində ləzəgi və talış kimi qeyəri türklərdə yaşayır. Unlar Azərbaycanın bu gunku ərazısındə yaşadıqları və Azərbaycan yurddaşları ulduqları üçün Azərbaycan türk milli kimliyinə sahiblnməlidirlər. Gürcüstandakı türk və müsəlmanlar da Gürcüstanda yaşadıqları və buranın yurddaşları ulduqları üçün Gürcüstan milli kimliyinə sahib ulmalıdırlar. Amma o milli kimliyi öz türk və müsəlman milli kimliyi ilə bərabr götürməlidir. Gurcutanda yaşadığı üçün Gürcüstanın milli kiməligində türk-müsəlman dırləridə özünə layıq yeri tutmalıdlər. Başqa bir sözlə Gürcüstan milli kimliyi Gürcüstanda yaşayan bütün tüpəlümların milli-dini dirlərinin sentezi rolunda çıxış etəməlidir və bizim türk-müsəlmanlar da bu istıqamtdə çıxış etəməlidirlər.
Gürcüstan milli kimliyinə sahblnmək üçün bırıncı buradakı türklər “bütöv Gürcüstan türkləri” tüpəlülüğünü təşəkil etəməlidirlər. Buradakı müsəlman avarlar “avar müsəlman tüpəlülüğü” vacarlar "acar müsəlman tüpəlülüğü”- nu təşəkil etəməlidirlər. Ardınca bu tüpəlülüqlar türk-müsəlman tüpəlümünü təşəkil etməklə Gürcüstanın əctmaı-siyasi hayatında özünə layıq yer tutmaq uğəründa sıvıl mübarizə də bulunmalıdırlar.
Gürcüstanda sıvıl və demükəratik mübarizə üçün ulduqca əlüerişli hüquqı şərayt vardır. Gürcüstan dövəlti milli və dini azlıqların hüquqları ilə bağlı bir çox bölgə səl və uluslararası anlaşmalara quşulmuşdur. Düğərüdür bir sıra şərtlərlə, məhədüditlərlə quşulduğu müqavilələrdə vardır. Amma buna baxmayaraq Gürcüstan türkləri düzgün istıqamtdə irə lilsələr bir çox sahədə başarılar əldə etmək mümkündür.

1. Qeyd etədigimiz istıqamtdə düzgün fəalıt göstərmək;
2. Türkiyə ilə Gürcüstanın sıx itıfaqda hərkət etəməsi fakturu;
3. Gürcüstandakı türk-müsəlman tüpəlümünün say ətbarı ilə ən böyük milli azlıq ulduğu fakturu.

Zaman daxilində öz təsirini göstərcə yynə şübhə yoxdur. Gürcüstanda türklərin tuplu şəkildə yaşadığı burçalı mahalında türk dılının bölgə səl dil istatusunun verilməsi qaçınılmaz ulacaqdır. Və dulayısı ilə Gürcüstanla Türkiyənin sıx ilişəkiləri günü-gündən gəlişədikcə, irlildikcə gürcü milli kimliyi ilə yanaşı türk milli kimliyi Gürcüstan hayatında özünə layıq yeri tutmasına şübhə etəmirəm. Yetərki qeyd ediln istıqamtdə düzgün və səmərəli addımlar türk tüpəlümü özəlliklə burçalı türk aydınları tərfindən atılmış ulsun.
O günün umudı ilə...
Sonda bir sıra bılgılərin əldə edilməsində yardımı tuxunan sayğı dır dustum e. B. Biə təşəkəkürümü bildirirəm.
Rəhim cavadbılı