Bir ay öncə Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Fəxrəddin Salim və tələbələrinin “Azərbaycan Sufi Musiqisi” adlı konserti keçirildi. F.Salim konsert öncəsi çıxışında qeyd etdi ki, Azərbaycan Səfəvilər dövlətindən bu yana - bu gün təqdim edəcəkləri musiqi janrı – təsəvvüf-sufi musiqisi mövcud deyil. Fəxrəddin müəllim xüsusi olaraq onu da vurğuladı ki, bu dini musiqi deyil, onun fikrincə dinlə-təsəvvüf tamamilə başqa-başqa şeylərdir.

Konsert proqramında Azərbaycanda heç zaman eşitmədiyimiz təsəvvüf-sufi musiqiləri səsləndirildi. Konsertin özəlliyi həm də ondan ibarət idi ki, burada səsləndirilən bütün musiqilər Fəxrəddin Salimin özünə məxsus idi. Yəni, Azərbaycan təsəvvüf-sufi musiqisi. Konsert zamanı düşündüm ki, mütləq Fəxrəddin Salimlə görüşüb bu ətrafda bir müsahibə alaq. Elə bu günlərdə Fəxrəddin müəllimlə görüşüb konsertdən sonra yaranan suallarımıza aydınlıq gətirdik.
- Fəxrəddin bəy, konsertiniz zamanı çıxışınızda qeyd etdiniz ki, sizlərə qeyri-ənənəvi bir musiqi təqdim edəcəyik. İstərdim o qeyri-ənənəvi musiqi barəsində söhbət edək.

- Sözün düzü, istəmirdim ki, bu gün Azərbaycanda musiqinin vəziyyəti ilə bağlı nəyəsə toxunum, ancaq məcburam, çünki bu tək Azərbaycanın problemi deyil. Musiqi, ümumiyyətlə incəsənətin bütün növləri, elm də, fəlsəfə də, ədəbiyyat da bütün dünyada tarix boyu kütlə üçün dərinlik kəsb etməyib. Özündə dərin mənalar daşıyan incəsnət növü və eləcə də ədəbiyyat kütlə üçün olmayıb. Çoxluq bunu tarixin heç bir dövründə kütlə halında qəbul etməyib. Azərbaycanda isə daha acınacaqlı vəziyyətdir. İqtisadi və siyasi cəhətdən Azərbaycan proqressiv dünya ölkələrindən biri olmasa da, mədəni və tarixi baxımından proqressiv bir ölkədir. Azərbaycan türkləri kifayət qədər zəngin, mədəni, sivil tarixə malikdir. Bunu etiraf etmək lazımdır. Yəni o baxımdan böyük bir ölkədir. Başqa xalqlardan fərqli olaraq bizdə vəziyyət ondan ibarətdir ki, həmin o dərin fəlsəfi mənalar daşıyan incəsənət növləri, ədəbiyyat, mədəniyyətin digər sahələri, ümumiyyətlə, fəlsəfə elitar təbəqənin malı deyil. Məsələn, Vyana və yaxud Milan – hər iki şəhər tarix boyu musiqinin beşiyi sayılıb. Hər iki şəhərdə opera və simfonik musiqi çox məşhurdur. Ancaq Baxın, Motsartın, Haydının, Verdinin vətəni olan bu şəhərlərdə bu gün də kütlə teatr tamaşalarına getmir. Əvvəla kütlədə o pul yoxdur ki, 200-500 avrodan başlayıb 6000-7000 min avroya qədər olan bileti alıb getsin. Orada o musiqinin həvəskarları elitar təbəqənin insanlarıdır. Buradakı kimi orada da kütlə dərin və səviyyəli klassikaya meylli deyil. Ancaq burada fərq ondadır ki, bizdə onun müştərisi elitar təbəqə deyil. Fikrim sərt səslənsə də deyim ki, bizdə olan elitar təbəqə yüngül, içi boş populyar kültürün müştərisidir. Bəli, dövlətimiz klassik ənənəyə çox qayğı göstərir. Dövlət səviyyəsində opera sənəti, simfonik musiqisi, teatr dramaturgiyası qorunur. Ancaq dediyimiz o burjuaziya, üst təbəqənin insanları, cəmiyyətin dövlət olmayan elitar hissəsi, qeyri-rəsmi cəmiyyətin öndə gedənləri o sənət növlərinin müştərisi olmadığı üçün o teatrlar boşdur, simfonik konsertlər hər dəfə beş-on nəfərin iştirakı ilə gerçəkləşir. Avropayla fərqimiz bundadır. Yoxsa elə hər yerdə populiyar musiqi geniş kütlənin malı olub, ciddi musiqi çox az insanların. Gəlin qızıl satılan dükanla meyvə-tərəvəz satılan bazarı müqayisə edək. Hansının önündə müştəri çox olar? Təbii ki, bazarda alıcı çox olur. Dünyanın hansı yerində zərgər dükanında növbə görünüb? Klassik musiqi də belədir. Dərin ənənələrə söykənən fəlsəfə, ədəbiyyat da bu cürdür. Onun müştərisi az olar, amma xas olar.

Musiqişünas, ifaçı, ədəbiyyatçı olaraq illərdir bütün qərbi, şərqi ələk-vələk etmişəm. Masamın bir tərəfində Nəsiminin divanı, digər tərəfində də Motsart və Bethovenin hansısa simfoniyasının portiturası olub. Bunlar bir-birilə əlaqəsi olmayan şeylərdir. Burada ümumbəşəri cövhəri axtarmışam. Nəhayət illər öncə əmin oldum ki, Azərbaycan türkləri də belə bir dərin ənənəyə sahib olubdur. Şərqdə təsəvvüf-sufi musiqisi adlı anlayış var. Bütün müsəlman və qeyri-müsəlman şərq xalqlarının hamısında ilahi musiqi var. Mən hələ qərbi demirəm. Yaxın və Orta Şərqdən danışıram. Böyük mənada hər zaman bəşərin üst səviyyəsində yer tutan ağıl nümunəsi həmin o dinin və dindarların pərdələdiyi ilahiyyatdır. İslamiyyətdə musiqi haram nəsnələrdən biri sayılır. Nə üçün? Çünki insanlar musiqi vasitəsi ilə Allaha daha sürətlə, praktik şəkildə yetişə bilirlər. Musiqi birbaşa vəhdət anlayışını təşkil edir. O musiqi ilə adına dərviş, irfan ərbabı dediyimiz şəxslər vəcdə gələrək, ilahi cazibə burulğanına düşərək o vəhdətə yetişiblər. Öncə vücudları – yəni ruhla bədən, ağılla hiss və s. vücud içərisində birləşib, daha sonra o vücud ətrafdakı mövcudla vəhdətə yetişib. Vəhdəti-vücuda və vəhdəti-mövcuda birbaşa o musiqi ilə yetişiblər. Özü də musiqi orada ikinci-üçüncü dərəcəli vasitə yox, əsas aparıcı qüvvə olub. Musiqi elə bir lokomotivdir ki, irfani mənada aşiqi məşuqa - yəni İnsanı Allaha qovuşdurur. Konsertimdə də israrla qeyd etdim ki, birdən elə düşünərsiniz biz burada ilahi musiqi səsləndirəcəyik. İlahi musiqi, yəni dini musiqi çalanlar çoxdur, ancaq bizim musiqimiz ilahi musiqi deyil. Bizim musiqi hal, zikr musiqisidir. Bunun fərqliliyi ondan ibarət idi ki, bu Azərbaycan təsəvvüf musiqisi idi.

- İndiyə kimi belə bir örnəyimiz vardımı?

- Yox. Bir muğamlar və saz havalarıdır, onu da artıq ifaçılar və onları sevən xalq onun içərisindən ilahi cövhəri qoparıb atıblar. Orada qalıb ancaq sənətkarlıq, artistlik, aktyorluq, şeirlə musiqinin vəhdəti, vəssəlam. Əslində bu gözəldir. Amma içində o dediyimiz şey yoxdur. Bu günə bir dənə də olsun nümunə qalmayıb ki, görək, Azərbaycan Səfəvi dövlətinin mövcudiyyəti vaxtı Xətainin ozanları nə çalıb oxuyurdular, necə çalıb oxuyurdular. Təbii ki, onlar indiki aşıqlar kimi dağları, el gözəllərini vəsf eləmirdilər. Tutaq ki, Xətainin özünün aşıq poeziyası janrında yazdığı qoşmalar, gəraylılar, hətta bayatılar ozanlar tərəfindən necə çalınıb oxunurdu? Necə oldu ki, aşiqlik aşıqlığa çevrildi?

- Necə oldu?

- Mən o prosesə yaxşı bələdəm ki, haçan baş verdi və necə baş verdi, neçə yüz il ərzində baş verdi. Bu gün gəldiyimiz nəticəni də ovcumun içi kimi bilirəm. Amma bu bilmək yetmədi, bəs eləmədi. Mənim üçün çox əziyyətlə başa gələn, lakin xalqımız üçün çox kiçik olan töhfə hazırladım. Deyim ki, bu dəryadan bir damla da deyil. Lakin o bir damla bu qızmar səhranın üstünə düşüb yox oldu, getdi.

- Konsertinizi nəzərdə tutursunuz?

- Bəli, konsert dediyimiz o estetik görüntünü hazırladıq. Tələbələrimdən ibarət truppa idi. Dərslərimiz zamanı tələbələrimlə məşqlər edib, o konserti ərsəyə gətirdik. Sağ olsun konservatoriyanın rəhbərliyi, böyük dəstək oldular. Deməyim odur ki, bu gənclərlə o tədbiri ərsəyə gətirdik. Başqa yolum da yox idi. Peşəkar kollektivlə işləmək üçün önümdə iki meneə durur: biri maddi imkandır, ikincisi də həmin peşəkarları bu məfkura ilə tanış etmək çətinliyi.Əsas çətinlik də ondan ibarətdir ki, onlarda bu məfkurəni qaldıracaq güc yoxdur. Amma o uşaqlar bunun yüzdə otuzunu ala bildilər.

- Bayaq qeyd etdiniz ki, istər muğamlarımızdan, istərsə də saz havalarından ilahi cövhəri çıxarıblar. Bu, tarixin hansı dönəmində edilib?

- Hər şey bizim bu başı bəlalı vətənimizin bölünməsindən sonra başladı. Sabir Rüstəmxanlının şeirlərinin birində bir misra var – “Hər şey ayrılıqdan başladı”. Çox gözəl fikirdir. Buna ayrılıq səbəb oldu. Onsuz da Arazın bu tayındakı Azərbaycan həmişə ruhani baxımdan axsaq olub, burada hər maya tutmayıb. Amma İmadəddin Nəsimi kimi, Seyid Yəhya Bakuvi kimi şəxslər, Mir Həmzə Nigari kimi övliya də burada yetişib. Nə qədər millətçi olmasam da açıq deyirəm; irfan-təsəvvüf həqiqətən də türklərin öz malıdır, halalıdır.

- Ərəblə əlaqəsi yoxdur?

- Var. Ərəblərdən olan ideoloqlar, farsdan olan böyük şairlər, bunlar hamısı təsəvvüf daşıyıcılarıdır. Ancaq türklər qədər bunu xalqa ötürən, xalqla birləşdiriən ikinci bir millət yoxdur. Ümumiyyətlə, xalq təsəvvüfü anlayışı bircə türklərdədir. Qalan bütün başqa xalqlarda təsəvvüf, sufizm elitar anlayışdır, saray musiqisi, saray şeiri deməkdir. Məsələn, ərəbin, farsın içində bir Yunus Əmrə tapa bilməzsən ki, Nizaminin, Füzulinin, Nəsimin, Hafizin, Firdovsinin, Rudəkinin dediklərini sadə xalq dilində deyə bilsin. Xalqın içində o yoxdur, onlarda bu folklordur. Bizdə isə folklor deyil. Yunus Əmrə, Nəbati, Qaracaoğlan, Miskin Abdal, Pir Sultan Abdal, taa Aşıq Ələsgərə qədər daha kimlər, kimlər...

- Yəni bu ənənə davam etdi...

- Xeyr, bu ənənə deyil. Ənənə yemək bişirmək, odun üstündən atlanmaq və s-dir. Ənənə olsaydı bu günə gəlib çatardı. Bu fəlsəfədir, ona görə də gəlib çatmadı. Onun da səbəbi bayaq dediyim kimi ayrılıqdır. Çar Rusiyasının işğalına ki, məruz qaldıq...

- İşğal demişkən, mövzumuz ilə əlaqəsi olmasa da soruşum: deyirlər ki, Azərbaycanı İranla Rus ikiyə böldü.

- Tamimilə yanlış fikirdir. Mən də eşitmişəm, deyirlər Azərbaycanın yarısını İran götürdü, yarısını da Rus. Ağ yalandır. O zaman İran yox idi ki, bizi bölüb götürsün. Tarixdə İran adlı anlayış olmayıb, bunu hamı bilir, uydurma bir şeydir. Səfəvilər, Qacarlar, Əfşarlar və s. hamısı Azərbaycan türkləri idi. Orada bu türklərin siyasi hakimiyyəti olub. Əgər o tay orada qalıbsa, elə orada özümüz qalmışıq, bu tayı bizdən qoparıblar. Bəyəm, bu türklərin qurduqları dövlət fars dövləti idimi? Xeyr! Fars dövləti Pəhləvilər zamanında - 1921-ci ildə qurulub. O vaxta qədər İran Türk dövləti idi. Tayfa adları ilə dövlətlərini qurublar. Osmanlı da bir tayfa adından götürülüb. Elə Səlcuqlar da onun kimi...

- Bu ayrılıqdan sonra bu xətt Cənubi Azərbaycanda davam etdi, burada isə yox...

- Bəli, orada ənənə kimi yox, fəlsəfə halında bu gün də davam edir. Oranın da kütləvi musiqisi var, oranın da bunun əleyhinə gedən insanları var. Amma böyük mənada götürəndə inkar edə bilmərik ki, o tayda bu yaşamır, çox gözəl də yaşayır. Türkiyə ərazisində sufi musiqisi adı ilə tanıdığımız ilahi fəlsəfə mükəmməl bir şəkildə yaşayır. Azərbaycanda isə bu yox idi, ancaq artıq var. Təvazökarlıqdan uzaq da olsa deyim ki, konsertə hazılaşdığımız zaman nümunə üçün bir dənə əsər tapa bilmədim ki, səsləndirim, məcbur qalıb öz əsərlərimi səsləndirdim.

- Öz bəstələrinizi...

- Deyim ki, bəstəkar olaraq oturub yazmamışam. Hansısa bir məqamda, şeir-qəzəl dediyim vaxt, yaxud da ifa etdiyim zaman yaranan musiqilərdir. Yəni anın məhsuludur. Sağ olsunlar, dostlar da həmin anı görüntüyə alıb sonradan özümə dinlədiblər. Bu günə kimi çox sufi musiqisi ifa edib oxumuşam. Ancaq onların heç biri Azərbaycan musiqisi deyildi. Çünki ilk olaraq bu musiqilərin müəllifinin özü azərbaycanlı olması lazımdır ki, orada o ladlar, məqamlar əks olunsun, özünü göstərsin.

Xalq və bəstəkar musiqilərimizdə sufi musiqisi adlandıracağımız bir dənə də olsun örnək yoxdur. Mənə bir dənə arxaik, orta əsrdən qalma Azərbaycan musiqisi göstərin ki, o sufi musiqisi olsun. Yoxdur. Əgər olsaydı, mən iddia edib əsərlərimi oraya çıxarmazdım. Əgər bir dənəsini tapsaydım bütün fəlsəfəni onun üstündə qurardım. Elə siliblər ki, qalmayıb. Bir də 1930-cu illərdə represiyya vaxtı bu fəlsəfəni daşıyan kimlər vardısa bilərəkdən fiziki cəhətdən yer üzündən sildilər ki, ümumiyyətlə heç nə qalmasın. Baxın, onların ailələri niyə sürgün olundu, niyə güllələndi? Çünki düşünürdülər ki, o əqidəni ailəsindən birinə vermiş olar. Ona görə öldürdülər, cavan qadınları, körpə uşaqları Qazaxıstana, Sibirə sürgün edirdilər. Ki, bu torpaqdan, bu vətəndən o fəlsəfəni uzaq tutsunlar. Burada niyyət təkcə millətçilik deyildi. O millətçilik ilahi bir millətçilik idi. Əli bəy Hüseynzadə sırf təsəvvüf-sufi ərbabı idi. Deyirdilər islamçıdır, xeyr, islamçı elə olmur. Bu gün Əli bəyi başqa-başqa adlarla çağırırıq. Biz onu hələ tanımırıq. Açıq deyirəm, bu ölkədə mənim ideoloqum Nəriman Nərimanov yox, Əli bəy Hüseynzadə olsaydı, rahat şəkildə ayağımı torpağa basıb gəzə bilərdim. Amma mən torpağın üstündə qorxa-qorxa gəzirəm. Çünki ideologiyamız, milli ideya hələ də formalaşmayıb.

- Milli ideya necə olmalıdır?

- Milli ideya fəlsəfədir - xalqın tarixinə, mədəniyyətinə, sivil dəyərlərinə söykənən fəlsəfə. İnşallah, milli ideya formalaşacaq, yaxın gələcəkdə biz bunu görəcəyik.

- Dediniz ki, aşiqlər aşığa çevrilib. Nə zamansa bu Azərbaycanda aşıqlar aşiqlərə çevrilə biləcəkmi?

- Fizikada belə bir qanun var. Heç nə geriyə dönmür, irəliyə gedir, başqa şəklə dönüşür, amma geri dönmür. Bu də elədir. Əgər biz istəyən olsa yeni bir şəkil alacaq. Həyatın tələbi odur ki, sənətə çevrilən aşıqılıq, bu gün də get-gedə bayağılaşır. Açıq deyirəm, bir müddətdən sonra insanlar əlinə saz almağa utanacaqlar. Efirlərdə kütləvi şəkildə xalqda aşıq sənətinə qarşı nifrət oyadılır. Bununla yanaşı gələcəkdə bunların düzələcəyinə inanıram. Azad ölkdə yaşayırıq, kitab çap edə bilən kitabını çap edir, musiqi ilə məşğul olan musiqisini çalır. Deməyim odur ki, bayağı musiqi ilə yanaşı peşəkar və sənətə hörmət edən sənətkarlar da var. Xalq da öz seçimini edəcək. İntəhası biz mədəni baxımdan dar və kritik məqamdan keçirik. Ölkəmizdə yüksək səviyyədə siyasi stabillik var, iqtisadi stabilliyimiz az-çox yoluna düşür. Ancaq mədəni stabilliyimiz çox bərbad vəziyyətdədir, mədəni baxımdan çox böyük xaos var. İnanın ki, Azərbaycanda mədəniyyət baxımdan ruh müharibəsi gedir, görünməz iç savaş var. Bəlkə də mədəniyyətimizdə tarixin heç bir dönəmində belə dəhşətli proses getməmişdi.

- Bir növ xeyirlə-şərin mübarizəsi kimi.

- Qaranlıqla işığın, xeyirlə-şərin, Haqla-şeytanın mübarizəsi. O da bilinə ki, Haqq həmişə qalib gələcək. Hələ tarixdə olmayıb ki, şər xeyrə qalib gəlsin, mümkün deyil. Bu Zərdüştdən də belə gəlib, ateizmdə də belədir, İslamda da eynidir, hayana baxsan işıq mütləq qalib gəlir. Təbii ki, işıq da bayağı olmayan, dərin məna, dərin fəlsəfə daşıyan mədəniyyətin tərfindədir.

- Demək olar ki, siz öz əsərlərinizdən ibarət konsertinizlə əsrlərdir qırılan xətti bir növ bərpa etdiniz. Bu xəttin davamlı irəliləməsi üçün yetişdirmələriniz varmı?

- Təbii ki, var. Əgər elə olmasaydı, bu gün mən burada rahat otura bilməzdim. Xeyli sayda həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi tələbələrim, dostlarım, çevrəm var. Xalqımızın kökündən gələn və arada qırılan bu fəlsəfənin bayrağını götürüb dalğalandıracağıq, düşməyə qoymayacağıq.

- Səlcuqlu dövlətində, Səfəvilərdə, Osmanlıda və digər türk dövlətlərində bu fəlsəfə, bu mədəniyyət daim dövlət tərəfindən dəstəklənib və şərait yaradılıb. Sizin konsertdən sonra heç maraqlanan, mənəvi dəstək verən oldumu?

- Sizinlə razıyam. Konsertdən öncə oldu və mən o səhnəyə çıxa bildim. Və o mənəvi dəstək daha böyük formada, daha ciddi davam edir. Allaha çox şükür ki, müstəqil dövlətim var və biz də gücümüz yetdiyi qədər musiqimizə, mədəniyyətimizə xidmət edir, əsrlərdir qırılmış xətti bərpa etməyə çalışırıq. Proses də gedir. Və onu da deyim ki, bu heç vaxt kütləvi hal almayacaq. Bu geniş mənada xalqa sirayət etməyib, etməyəcək də. Tək burada yox, dünyanın hər yerində belədir. Belə fəlsəfə kütləyə sirayət edə bilməz. Çünki bu hərəkat, siyasət deyil, bu mənəviyyatdır, bu isə hər kəsdə olmur. Amma dediyim kimi, Azərbaycan mədəniyyətinin içində bu da olsun, qoy bu da xalqın içində yayılsın, yüzdən bir faizi mənimsəsin, amma olsun.

- Konsertiniz zamanı ifa olunan musiqiləri dinləyərkən düşünürdüm ki, bu İslamdan qaynaqlanır. Ancaq çıxışınız zamanı dediniz ki, bu islam musiqisi deyil...

- İslamdır, amma şəriət deyil. Bu islamın mərifəti, həqiqətidir. Bu mərhələlər insan ağlının, insan ruhunun və insan qəlbinin təkamül prosesidir ki, bu proses heç bir zaman durmayacaq.