"Ziya" qəzeti türk dünyasının tarixində şərəfli yer tutan, özünə və dediyi sözə, işarə etdiyi fikrə hörmət qazandıran,türk ellərini maarıf ziyası ilə işıqlandıran və isindirən mətbu orqanlarından biridir.
İlk nömrəsi 1879-cu ilin yanvarında Tiflisdə Azərbaycan dilində işıq üzü görmüşdür. Qəzetin ilk iki nömrəsi tapılmadığından ayın tarixini dəqiq yazmaqda çətinlik çəkirik. Bəzi tədqiqatçılar ilk nömrənin yanvarın 14-də çıxdığını yazsalar da,fakt olmadığına görə bu fikir inandırıcı görünmür.
"Ziya"nın aşkarda olan ilk nömrəsi 1879-cu ili fevralın 8-də çıxan 3-cü nömrədir. Bu nömrədə, eləcə də sonrakı nömrələrdə "Ziya"nın həftənin pəncşənbə günləri çıxdığı göstərilir. Bu da islamiyə ili ilə- hicri-qəməri ili ilə 1296-cı ilin səfər ayının 27-nə uyğundur. 1296-cı ilin bundan əvvəlki pəncşənbə cünləri -1879-cu ilin yanvar ayının 4,11,18 və 25-nə düşür. Fevralın həmin ilə -1879-cu ilə aid ilk pəncşənbə günü ayın (fevralın-N.N.) birinə təsadüf edir. Bu ardıcıllığı nəzərə alsaq, "Ziya"nın ilk nömrəsi 25 yanvar 1879-cu ilə aiddir.
1879-cu ildə islam təqvimi ilə yeni il dekabın əvvəlindən başlayır: hicri-qəməri ilinin məhərəm ayı başlayır. Bununla əlaqədar olaraq, "Ziya" qəzetinin nömrələri təzələnir: dekabırın 6,13,20 və 27-də çıxan nömrələr yeni ilə uyğun olaraq, 1,2,3,4 kimi sıralarnır. 1880-ci iln ilk nömrəsi yanvarın 3-də 5-ci nömrə kimi təqdim olunur. Bu qayda ilə 1881-ci və 1882-ci ilin ilk nömrələri də miladi təqvimlə 5 yanvar 1881-ci il və 7 yanvar 1882-ci il kimi göstətilir.

Başqa sözlə, "Ziya"nın sayları illər üzrə belə görünür:



1879-cu ildə "Ziyanın 48 nömrəsi çap olunmuşdur.
N 1 - (25.01.1879-cu il) - N 46 (29 .11.1879-cu il);

Müsəlman təqvimi ilə dekabrda qəzetin nömrələri təzələnmişdir. 1296-cı mahi-məhərrəmdə "Ziyanın 4 nömrəsi çıxmışdır. Bu tarix qəzetdə miladi təqvimlə belə göstərilmişdir.
N1 (06.12.1879)
N2 (13.12.1879)
N3 (20.12.1879)
N4 (27.12.1879)







1880-ci ilin ilk nömrəsi dekabr ayındakı nömrələrin davamı kimi başlayır.

N 5 (03.01.1880)
N 6 (10.01.1880)....
N 30 (26.06.1880)

6 aylıq mətbəə hazırlığı ilə əlaqədar olaraq bir neçə ay "Ziya" oxucuların görüşünə gəlməyib.

"Ziya "6 aydan sonra "Ziyayi-Qafqasiyyə" adı ilə - təzə qiyafədə meydana çıxır. 09 dekabr 1880-ci ildə "Ziyayi-Qafqasiyyə"nin birinci nömrəsi çıxır. 2-ci nömrə
13 günlük fasilədən sonra - dekabrın 22-də nəşr olunur.




1881-ci ildə "Ziyayi-Qafqasiyyə"nin 33 nömrəsi çıxmışdır.
N 3 (5 yanvar 1881-ci il)- N 31 (21oktyabr 1881-ci il);
Hicri qəməri ilinin gəlişi ilə əlaqədar olaraq, 6 noyabr 1881-ci ildə nömrələr təzələnmişdir:
N1 (26.noyabr 1881-ci il) - N 4 (24 dekabr 1881-ci il).


1881-ci il dekabrın 10-da beyninə qan sızması nəticəsində dünyasını dəyişən Zaqafqaziya müftisi Hacı Əbdülhəmid Əfəndi Mustafa Əfəndizadənin matəm mərasimi ilə əlaqədar olaraq, "Ziya" qəzeti bir həftə ləngimə ilə çıxmışdır.


"Ziyayi-Qafqasiyyə"nin ("Ziya"nın) 1882-ci ildəki ilk nömrəsi 5-ci nömrə işarəsi ilə yanvarın 7-də çap edilmişdir. N 5- (7 yanvar 1882- ci il ) - N 31 - (16 dekabr 1882-ci il).




"Ziyayi-Qafqasiyyə"nin1883-cü ildə 31 nömrəsi çıxmışdır :
N 1- (03.01.1883-cü il- N 31 - (22 dekabr 1883-cü il )




"Ziyayi-Qafqasiyyə"nin ("Ziya"nın)1884-cü ildə cəmi 11 nömrəsi çıxmışdır.
N 1 (15 yanvar 1884-cü il) - N 11 (26 iyun 1884-cü il).
Bəzi tədqiqatçılar "Ziya"nın son 11 nömrəsinin Şamaxı şəhərində-S.Ünsizadənin xidməti işi ilə əlaqədar olaraq köçdüyü ata yurduna çap olunduğunu yazırlar.Bu, faktlara əsaslanmayan fikirdir.Elmi fikir faklara təsdiq olunanda inandırıcı olur .Qəzetin son 11 nömrəsinin hamısının 4-cü -sonuncu səhifəsində onun (qəzetin) senzuradan keçən gün "Ziya"mətbəəsində çap olunduğu rus və Azərbaycan dillərində açıq-aydın göstərilmişdir. Məsələn:
" ДОЗВОЛЕНО ЦЕНЗУРОЮ ТиФЛИСЪ 26 İюня 1884 года. (Çapına 26 iyun 1884-cü ildə Tiflisdə senzura tərəfindən icazə verilmişdir-N.N.). Daha sonra ərəb əlifbası ilə "Ziyayi (Ziyayi -Qafqasiyyə-N.N.) mətbəəsində təb olunmuşdur" sözləri yazılmışdır. Qəzetin birinci səhifəsində də çap olunma tarixi kimi senzuranın icazə tarixi göstərilmişdir.

Altı il ( 25.01.1879 -cu il- 26.VI.1884-cü il ) ərzində Tiflisdə nəşr olunan "Ziya" qəzetinin ( 09.12.1880-ci ildən " Ziyayi-Qafqasiyyə-N.N.) 187 nömrəsi çap olunmuşdur. Qəzet əvvəllər Səid Əfəndi Ünsizadənin öz şəxsi basmaxanasında (litoqrafiyasında) basılmış, sonralar isə "Ziya" mətbəəsində təb edilmişdir.
***
"Ziya" qəzetinin yaradıcısı əslən Şamaxı şəhərindən olan Səid Əfəndi Əbdürrəhman oğlu Ünsizadə (1825-1905) XIX əsrin II yarısında və XX əsrin ilk illərində maarifçilik hərəkatında işıqlı əməllərinə görə yaxşı tanınan ziyalılardan biridir.İlk təhsilini Azərbaycanın o vaxtkı paytaxt şəhərində almış,sonralar Şərqin tanınmış ali dini təhsil ocaqlarında oxumuşdur.Bir neçə Şərq dilini şeir yazmaq dərəcəsində öyrənmişdir.Şərq ölkələrindən təhsilini başa vurandan sonra Şamaxıya qayıtmış,müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.Bakı qubernatoru D.S.Staroselskinin (15.05.1832-11.03.1884) əmri ilə mərkəzi idarəsi 1859-cu il zəlzələsindən sonra hələ də Şamaxıda yerləşən Bakı quberniya Əhli-Təsənni idarəsinə qazi təyin olunur.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, D.S.Staroselski 1872-ci ildə Terski vilayət rəisi müavinliyindən Bakı quberniyasına qubernator təyin olunur. Bakıda qubernator işləyərkən quberniyada bir çox islahatlar aparır. "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetinin yazdığına görə Qafqaz və bəlkə Rusiyya nisbətən əvvəlimciislam qəzetəsi "Əkinçi onun (D.S .Staroselskinin-N.N.) müvafiqəti ( razılıq vermə-N.N.) ilə ehdas (meydana gətirmə-N.N.) təsis olundu. Məzkur qəzetənin sahibi Məlikzadə Həsən bəy cənabları onun işarəsi ilə İSLAMBULDAN islam hürufatı gətirdi və Baküyə bir islam mətbəəsi verdi"( N 5,1884-cü il).
S.Ünsizadənin Şamaxıdan Tiflisə - o vaxtın iri inzibati mərkəzi olan xristian şhərinə köçüb getməsi də, çöx güman ki, D.S.Staroselski ilə razılaşdırılmışdır. Belə ki,D.S.Staroselski Bakı qubernatoru olanda Şamaxıda bir çox layihələrin reallaşdırılmasında Səid Ünsizadəyə köməklik və qayğı göstərmişdir. Bu sırada birinci yerdə S.Ünsizadənin rəhbərliyi, ruhani məclislərinin yardımı ilə 1874-cü ildə Şamaxıda yaradılan "Məclis məktəbi"dir.Bu məktəb Azərbaycanın təhsil sistemində yenilik idi.Sonralar Tiflisdə Azərbaycan dilində mətbu orqan - "Kəşkül" adlı jurnal (31 yanvar 1883-cü ildə-N.N.) yaradılan Cəlal Ünsizadənin (S.Ünsizadənin ortancıl qardaşı-N.N.) geniş müəllimlik fəaliyyəti "Məclis məktəbi"ndə formalaşmışdır.Azərbaycanda Füzuli şeir məktəbinin layiqli davamçısı, filoloq-alim səviyyəli təzkirə tərtibçisi,məşhur türk şairi Güvahi ədəbi yaradıcılığının müntəzəm təbliğatçısı S.Ə.Şirvani də bu məktəbdə işləmiş,keçdiyi dərslərin konspekti əsasında "Rəbiül-ətfal" adlı dərslik-müntəxəbat hazırlamışdır.
"Ziya" qəzeti də məhz D.S.Staroselskinin qayğısı ilə yaradılmışdır. D.S.Staroselski 1876- cı ildə Qafqaz Canişinliyi Baş İdarəsinə departament müdiri təyin olunur. Bir ildən sonra onun vəzifəsi daha da böyüdülür : eks - qubernator Qafqaz Canişinliyinin Baş divanxanasına rəis təyin olunur.
D.S.Staroselski Bakı quberniyasında birgə iş məqamından yaxşı tanıdığı , qələminə, elm və mərifətinə inandığı və güvəndiyi bir sıra ziyalıları Qafqazın baş şəhərinə -Tiflisə işləməyə dəvət edir. Belə dəvəti alanlardan biri də S.Ünsizadə olur. S.Ünsizadə əvvəlcə Zaqafqaziya Dini İdarələrini təftiş edən komissiyada işləməyə ezam olunur. Dəfələrlə ezamiyyə müddəti artırılır. Bir neçə ildən sonra o, sərıştəli mütəxəssis kimi Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinə üzv seçilir. S.Ünsizadə Ruhani İdarəsində məktəb və maarif məsələlərinə aid işlərin qüvvətləndirilməsinə çalışırdı. O, bu məqsədlə müntəzəm olaraq yerlərə ezam olunurdu. S.Ünsizadə 12 oktyabr 1878-ci ildə - hələ ezamiyyətdə olanda Qafqaz Canişinliyinin Baş dəftərxanasına müraciət edərək, Tiflisdə Azərbaycan dilində "Ziya" adlı qəzet çıxarmaq barədə icazə istəyir.
Cəmi bir aydan sonra onun xahişinə icazə verilir. O, yaxın qohum-əqrəbalarını-ortancıl qardaşı Cəlalı, oğulları Əbdürrəman və Ağanı, bacısı oğlanları-Rəhim və Seyfullanı da mühərrirlik və ixtisaslı mətbəə fəhləliyi işlərinə cəlb edir. İşin çətini mətbəə kadrları hazırlığı olduğuna görə gəncləri İstanbula oxumağa göndərir. Onların İstanbulun Babəli caddəsində təlim keçdikləri ağlabatan görünür.Belə ki,keçən əsrin sonlarında mətbuat işığı axtaran azərbaycanlılar bu məkana üz tuturdular. S.Ünsizadəni hələ Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında oxuyarkən tanıyan Rəşid bəy Əfəndizadə "Uşaq bağçası" dərsliyini 1898-ci ildə İstanbulda çap etdirmişdir. Maraqlıdır ki,Babəli caddəsində çap edilən bu dərsliyin redaktoru da, korrektoru da R.Əfəndizadənin özü olmuşdur.
1879-cu ilin yanvarında "Ziya" nömrəsi çap olunur."Əkinci" qəzeti öz işini dayandırmağa məcbur olandan bəri mətbu sözətamarzı olan türkdilli oxucular "Ziya"nı sevincə qarşıladılar. Qəzet onlarla müxbirini toplaya bildi.

Moskvadan Nəcəf bəy Vəzirov, Əlisəfa, Əlizadə(Əliyev), İstanbuldan Şirniçioğlu, Münif Əfəndi, Bağçasaray Şəhər Məclisindən İsmayıl Mirza (Qasprinski),Spasskidən Mirzə Həsən Əlqədari, Şuşadan Ağamirzadə (M.M.Nəvvab), Şamaxıdan Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Müşfiq Xakisar ibn Məşhədi Məhəmməd, Bakıdan və Zərdabdan Həsən bəy Məlikzadə,Göyçaydan İsmayıl bəy Nazirzadə, Nuxadan İsmi Sədrəddinbəyov, Naxçıvandan Molla Abdulla, Salyandan Yəqub Əlizadə, Tiflisdən Əbdülhəmid Əfəndi Mustafa Əfəndizadə,Əhməd Hüseynzadə, Məhəmmədağa Şahtaxtinski, Adolf Petpoviç Berje, Yanovski, Qoridən A.O.Çernyayevski, S,Vəlivəyov, Ə.Axundzadə, Dərbənddən Məhbus Dərbəndi (Qumri), Semiplatinskidən "C", Yaltadan "H.C", "Ziya" qəzetinə maraqlı yazılar göndərir.mətbu sözdən rupor kimi istifadə edərək, xalqın maariflənməsi yolunda büyük işlər görürdülər. Qəzetdə risalə,məqalə, əhvalat, xülasə, teleqraf xəbərləri,felyeton, nekroloq, yol qeydləri, reklam, silsilə elmi risalələr, rəsmi sənədlərin tərcüməsi,lətaiflər, qəzəl, qəsidə,məktub,məzhəkə,atalar sözü və məsəllər, öyüd və nəsihətlər, zərifələr, təmsillər, hikmətli sözlər bə s.janrlardan istifadə olunurdu. "Ziya" qəzetindəki janr rəngarəngliyi və müxtəlifliyi burada nitqin ən mükəmməl forması olan ədəbi dilin müxtəlif üslublarından danışmağa imkan verir.
"Ziya" qəzeti tərcümə sənətimizi öyrənmək baxımından da maraqlı görünür. Qəzetdə Azərbaycan dilinin zəngin frazeoloji vahidlərindən, sözlərin məna qruplarına daxil olan dil vahidlərindən-sinonim, antonim və omonimlərdən yerində və səmərəli şəkildə istifadə edilmişdir. Rus dili və rus dili vasitəsilə dilimizə daxil olan sözlərin izahında "yəni" aydınlaşdırma bağlayıcısına müracətə daha geniş yer verilmişdir. Oxunması çətinlik törədə biləcəkbəzi sözlər həm ərəb, həm də rus qrafikası ilə verilmişdir ki,bu da sözün orfoqrafik və orfoepik variantını müəyyənləşdirmək üçün maraqlı yanaşma üsulu kimi yaxşı görünür.
"Ziya" qəzetinin lüğət tərkibində alınma leksika əsas yer tutsa da aparıcı, dominant söz və ifadələr əsl Azərbaycan sözləridir.
"Ziya" qəzetində söz içində söz demək, üstü örtülü danışmaq, ezop dilindən istifadə əsas üslubi xüsusiyyətlərdən biri kimi diqqəti cəlb edir. Bu xüsusiyyətlərə S.Ə.Şirvanin qəzetdə çap olunan şeirlərində və müxbir məktublarında , tərcümə materiallarında daha çox təsadüf olunur.
"Ziya"nın əsas mövzusu maarifçilikdir. Qəzet elə ilk nömrələrindən təhsilin faydasından söz açır,uşaqların mütaliə mədəniyyəti barədə oxucuları polemikaya dəvət edir. Qəzetin səhifələrində özünə, əsasən baş məqalə mövqeyində yer tapan "Oxumaq və yazmaq barəsində" (N3,08.02.1879),"Uşaqlarımıza təlim və tərbiyə vermək barəsində" (N 4, 15.02.1879) ; " Təklifati-mədəniyyət" (N5,
22 mart 1879); "Yanpolski Şamaxqda" ( N38,11 oktyabr 1879),"Padşahlıq mədrəsələri" (N 40,41,42, 1979) kimi yazılar onun məram və məqsədinin xoş niyyətli olmasından söz açır.
"Ziya"dakı materialların çoxu S.Ünsizadənin dərslik və müntəxəbatları, oxu kitabları üçün baza rolunu oynayırdı. S.Ünsizadənin nəzmlə yazdığı "Məktəb uşaqlarımız üçün əqaid və nəsayih"(Tiflis,1882) nəsrlə yazdığı "Təlimül-ətfal,təhzibül -əxlaq " (Tiflis,1883) dərsliklərdən uzun müddət türk dili başa düşülən yerlərdə oxu kitavbı kimi istifadə olunmuşdur.

Bəzi tədqiqatlarda S.Ünsizadənin "Hümayunnamə" adlı kitabından da söz açırlar.Bu, Şərq ədəbiyyatında çöx geniş yayılmış "Kəlilə və Dimnə "əsərinin tərcüməsidir.
Bu kitaba daxil olması güman edilən 3 təmsil 1884-cü ildə "Ziyayi-Qafqasiyyə " qəzetində dərc olunmuşdur.
S.Ünsizadənin imtiyaz sahibi olduğu "Ziya " qəzeti 1884-cü il iyunun 26-da öz nəşrini dayandırmışdır.Bunun əsas səbəbi Alibekov soyadlı bir nəfərin yazısının tərcüməsindəki hökumət üçün qorxulu olan bir cümlə olmuşdur:: "Səid Ünsizadənin dər-öhdə aldığı əmr ( iş-N.N.) və niyyət mətbuat vasuitəsilə rus müsəlmanlarını yuxudan oyatmaqdır".
Beləliklə, "Ziya " bağlanır.
S.Ynsizadənin 1890-cı ildə "Ziya"nı yenidən çap etmək arzusu biganəliklə qarçılanir. O,Türkiyəyə müraciət edir. O, burada Münif Əfəndinin köməkliyi ilə maarif sahəsində çalışır. Səid Ünsizadə ömrünün 80 sinnində İstanbulda vəfat edir.


Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin müəllimi.

Bakı,
20.01.2014-cü il.